Historie project start 2009
Het idee voor het Middeleeuwse Kerkenproject ontstond in het najaar van 2009 en vloeit min of meer voort uit de Biografie van Peelland.
Doel van het project is het versterken van de regionale identiteit door het zichtbaar en beleefbaar maken van de middeleeuwse unieke kerklocaties in het Rijk van Dommel en Aa met hun bijzondere ontstaansgeschiedenis.
Ook het uitdragen van informatie over de kerklocaties in het Peelland met hun gemeenschappelijke historie, onderlinge samenhang en individuele eigenheid behoort hiertoe. Omdat de middeleeuwse kerklocaties in het Rijk van Dommel en Aa een bijzondere geschiedenis hebben, maar deze historie nog maar bij weinig mensen bekend is, vonden we het nodig dat hier aandacht voor kwam.
31 maart 2011
Op 31 maart 2011 vond in het Patronaat in Mierlo een workshop plaats met velerlei partijen (hkk, bestuurders, provincie, ambtenaren…) waarbij allerlei inspirerende ideeën geïnventariseerd werden (routes, evenementen, arrangementen). In 2012 werd door SRE Milieudienst, gemeenten en Peelnetwerk vervolgens een start gemaakt met de uitwerking van de plannen rond de (voormalige) kerklocaties van Mierlo, Stiphout, Aarle, Rixtel, Beek en Donk, Lieshout, Gerwen, Nuenen en Nederwetten met als onderdelen:
- Een bureaustudie naar de gezamenlijke en individuele historie en kenmerken van de betrokken kerklocaties.
- Digitale ontsluiting van informatie over de middeleeuwse kerken in de vorm van de website www.kerkenindepeel.nl
- Een fietsroute langs de betrokken locaties, met informatieborden ter plaatse, een brochure met beschrijving en plattegrond.
- En de eerste Torendag vond plaats in 2012 in Stiphout: een publieksdag georganiseerd door de lokale heemkundekringen met activiteiten op de kerklocaties langs de route. Hierbij werd de website en de fietsroute gelanceerd.
2013 Coördinatie Stichting
In 2013 werden de fundamenten van de oude toren van Nuenen zichtbaar gemaakt en werd de begraafplaats opgeschoond en toegankelijk gemaakt. In 2014 vond de opening van de Torendag plaats bij de gerestaureerde Oude Toren van Beek en Donk.
Sinds 2013 heeft de Stichting Archeologisch Samenwerkingsverband de coördinatie op zich genomen van de Torendagen en is het inmiddels een jaarlijkse traditie op Hemelvaartsdag. Tijdens de Torendag organiseren betrokken heemkundekringen op de verschillende locaties activiteiten, presentaties of rondleidingen. Een aantal kerktorens kan dan worden beklommen. Het aantal betrokken kerklocaties en betrokken heemkundekringen groeit inmiddels. Het werkgebied is inmiddels uitgebreid en andere kerklocaties kunnen aansluiten bij de Torendag. Son en Breugel sloten in 2015 aan. En sinds 2016 is ook de meer recente kerk van Mariahout betrokken. In 2017 komen daar nog bij de kerken van Eerschot (St Oedenrode) en Bakel. Het Kerkenproject en de Torendagen groeien nog steeds. Sinds 2016 zullen niet alleen middeleeuwse kerklocaties meedoen, maar ook de meer recente kerken, want dit zijn inmiddels plekken waar je niet meer elke dag (of zelf één keer per jaar) komt!
In 2013 werd door de SAS, tevens namens betrokken heemkundekringen en de Priesterbroederschap St Pius X een volgende fase van het project gestart, waarvoor subsidie ontvangen werd vanuit de provincie Noord-Brabant en vanuit het Peelnetwerk. Het doel van dit vervolg was om de betrokken kerklocaties vooral visueel te verbeelden en daarvoor informatiemiddelen te realiseren. Naast een algemeen inleidend filmpje over middeleeuwse kerklocaties zijn er filmpjes gemaakt van elke betrokken kerklocatie afzonderlijk. Alle filmpjes zijn op een DVD beschikbaar, maar ook toegankelijk via You Tube (zie https://youtu.be/rLIsfYaaSYY). Ook zijn voor alle locaties oprolbanners gemaakt met informatie over de historie. Middelen die op de Torendag zullen worden ingezet.
Betrokken kerklocaties
De betrokken kerklocaties zijn:
Gemeente Nuenen
• De kerktoren van Nederwetten
• Voormalig kerkterrein met begraafplaats aan de Tomakker
• Kerk van Gerwen
Gemeente Laarbeek:
• Voormalig kerkterrein met toren van Beek (en Donk)
• De voormalige kerklocatie met begraafplaats van Aarle
• Voormalig kerkterrein Rixtel
• Voormalig kerkterrein ’t Hof bij Lieshout
Gemeente Geldrop-Mierlo:
• De Luciakerk in Mierlo
Gemeente Helmond:
• De kerktoren in Stiphout
Historische momenten
De alleenstaande middeleeuwse kerktorens in zuidoost-Brabant zijn uniek voor Noord-Brabant maar ook voor Nederland.
Het bestaan ervan en de ontstaan- en ontwikkelingsgeschiedenis is echter bij velen nagenoeg onbekend. De historie die zich hier afspeelde vanaf de 14e tot in 18e eeuw, en met name in de 16/17e eeuw (80-jarige oorlog) is erg belangrijk geweest voor de vorming van het huidige Brabant. Het is een stuk geschiedenis die de achtergrond van onze identiteit verklaart: waarom wij Brabanders anders zijn dan de rest van Nederland.
De kerklocaties zijn een teken van de strijd tussen een protestantse overheid (overheersing) en een ondergeschikte katholieke bevolking. Het is de tijd van de Tachtigjarige Oorlog, 1568 – 1648, een periode waarin deze streek losgeweekt is uit het oude hertogdom Brabant en tot onderdeel van Staats-Brabant werd gemaakt. Ook een tijd van geloofsonderdrukking; katholieken mochten niet openlijk hun geloof uitoefenen. Men kreeg te maken met rondtrekkende legerbenden die brand stichtten en geld en onderhoud eisten. Hele dorpen werden zelfs geheel of deels ontvolkt en verwoest. De bevolkingsomvang nam bijna met 70 % af in deze periode! Nationaal wordt deze periode gezien als bevrijding van Nederland, maar dat is het voor Brabant allerminst. Holland profiteerde, terwijl de plattelandsbevolking van Brabant voortdurend de prijs betaalde. De gouden eeuw van Holland (17e eeuw) is dan ook anders dan die van Brabant. Daar geldt vooral de 14e en 15e eeuw als een periode van welvaart en rust. Dat zien we ook terug in onze middeleeuwse kerken veelal gebouwd in de stijl van de Kempische Gotiek. De kerken met hun imposante torens waren in verhouding tot de kleine dorpen enorm en vornden dan ook de trots van de katholieke bevolking.
Na de 80-jarige oorlog in de 17e eeuw kwamen de oude kerken in handen van de gereformeerden. Die werden hier de baas zowel in het bestuur als in de kerk. De katholieken werd het stilletjes aan wel toegestaan om schuurkerken te bouwen en die nu vaak de huidige dorpskernen vormen. Het kleine aantal gereformeerden blijkt nauwelijks in staat de oude kerken goed te onderhouden, waardoor deze langzaam vervallen. De kerktoren zelf werd vaak wel onderhouden, omdat de toren diende als bewaarplaats van de belangrijke dorpspapieren en de kerkklokken ook hun functie bleven houden.
Na de Franse tijd kwam de vrijheid van godsdienst terug, maar in veel gevallen werden de oude kerken niet meer in gebruik genomen omdat de katholieken ergens anders nieuwe kerken hadden gebouwd. In veel gevallen blijft de kerktoren (met kerkhof) alleen in de akkers achter.
Middeleeuwse oorsprong
De kerktorens stonden in de middeleeuwen nog niet alleen.
De kerk met kerk toren waren in die tijd het centrum van de gemeenschap. In de loop van de middeleeuwen (13/14e eeuw) treden er echter grote veranderingen op in Brabant die te maken hebben met de groei van de bevolking en de steden, maar ook de politieke invloed van de hertogen van Brabant (meer akkers tbv meer voedselproductie). In veel dorpen verschuift de bewoning naar een andere plek. De kerk bleef achter op de oorspronkelijke plaats en kwam midden op het akkergebied te staan. Vooral hier in Peelland treffen we opvallend veel dorpen aan die als het ware zijn gaan wandelen.
De ouderdom van de kerken is vaak niet zeker omdat archeologisch onderzoek ontbreekt. Maar vele locaties zullen ontstaan zijn vanuit vroegmiddeleeuwse domeingoederen (grote boerderij complexen die in bezit waren van de vroege adel – ridders en zo). Wel weten we van verschillende plekken zoals Beek en Donk, Nederwetten en ook hier in Mierlo dat er al in de late prehistorie bewoning aanwezig was. Maar opvallend ook begravingen in de vorm van kleine grafheuvels. Bijzonder hier in Mierlo is wel dat er ook sprake is van een vroegmiddeleeuwse grafveld, hier direct onder onze voeten. In een van de graven werd een aantal jaren terug ook een zeldzaam groot ijzeren zwaard gevonden van een ridder, een zogeheten sax.