Plaats van de kerken in het Rijk van Dommel en Aa binnen de Kempense gotiek
De hier besproken kerktorens maken deel uit van kerken die een voorbeeld waren/zijn van de Kempense Gotiek.
‘De toegenomen welvaart zorgde vanaf de 14e eeuw in de steden van het hertogdom Brabant voor toenemende bouwactiviteiten, die vooral gericht waren op het (ver)bouwen van kerken in de stijl van de Brabantse gotiek. Daarbij greep men terug op de Franse gotiek van het eind van de 12e eeuw, maar de kerken werden soberder van vorm, minder rijzig en hadden een kooromgang. Naast de algemene gotische elementen als spitsbogen, traceringen, hogels en wimbergen, zijn de ronde zuilen met koolbladkapitelen kenmerkend. In plaats van een front met twee torens kwam een enkele westtoren met een open architectuur en steunberen op de hoeken, die door hun versnijdingen de toren naar boven toe ranker maakten. De Bossche St. Jan is het belangrijkste voorbeeld van de gotiek.’ In de loop van de 15e eeuw was deze architectuurschool juist herkenbaar aan de torens waarin men veel vrije ontplooiing vond. De Kempense bouwmeesters betoonden grote afwisseling in behandeling en vindingrijkheid.
Regio Kempen
In de Kempen werden in de 15e en 16e eeuw als regionale variant eenvoudige driebeukige kerken gebouwd in baksteen. Hier werd geen natuursteen gevonden die zo kenmerkend was voor de gotische kerken elders het hertogdom, vooral in het geürbaniseerde zuiden. In de Kempen waren ook geen bevaarbare wateren waardoor transport van elders mogelijk was. Het meest karakteristiek voor de Kempengotiek zijn de monumentale bakstenen westtorens, die in hun decoratie verwantschap vertonen met de grote kapittelkerken van Antwerpen, Mechelen en Breda. Deze torens bestaan vrijwel steeds uit drie lagen (geledingen) met galmgaten in de bovenste. Soms zijn ze geheel onversierd en hebben ze ook geen steunberen (Nederwetten, Stiphout vóór de verhoging, Gerwen vóór de verhoging). Rijker van vorm en onderling verwant zijn de torens van Son, Breugel en Beek en Donk. Behalve de vlakken van de toren heeft men daar ook de steunberen versierd wat het geheel een zekere deftigheid verleende.
Rijk van Dommel en Aa
De kerken en kerktorens in het Rijk van Dommel en Aa worden door bouw of architectuurhistoricus H. Strijbos gekarakteriseerd als een opmerkelijke groep laatmiddeleeuwse kerken. Ze zijn allen van het basilicale type, waar aan de buitenzijde van de lichtbeuk de ramen per travee worden geflankeerd door twee of meer spaarvelden. Deze kerken worden geschaard onder de ‘Helmondse groep’. De stijl van de Helmondse groep wordt getypeerd door een overwegend lichte bouw, uitgevoerd in baksteen. De dakconstructie bestaat uit een houten kap boven een gestukadoord of gemetseld gewelf. Inwendig worden de muren gedragen door ronde zuilen en soms door pijlers. Steunberen schragen de muren aan de buitenkant. In de totale vormgeving speelt de spitsboog een overwegende rol. Grote boogopeningen, ramen en in het oog springende details zijn steeds met een spitsboog uitgevoerd. Het gebied waar dit kenmerk algemeen voorkomt, wordt afgebakend door de grens die op de volgende afbeelding voorkomt:
Niet alle plaatsen binnen het betrokken gebied zijn met een H gemarkeerd, maar in enkele gevallen betreft het dan eenbeukige kerken of kapellen (zoals Aarle), die geen verhoogde middenbeuk hebben en derhalve de voor de Helmondse groep kenmerkende spaarvelden ter weerszijden van de lichtbeukramen moeten missen. In Gerwen kan het metselwerk tussen de lichtbeukramen zoals blijkt uit bouwsporen ooit zijn veranderd en heeft men de spaarvelden mogelijk verwijderd. Mierlo vertoont ook de kenmerken van de ‘Helmondse groep’. Hier waren ze te vinden aan de noordzijde van de lichtbeuk. In Beek en Donk is de kerk al in 1813 gesloopt, bovendien zijn er maar weinig details van bekend.
In 2013 werd door de SAS, tevens namens betrokken heemkundekringen en de Priesterbroederschap St Pius X een volgende fase van het project gestart, waarvoor subsidie ontvangen werd vanuit de provincie Noord-Brabant en vanuit het Peelnetwerk. Het doel van dit vervolg was om de betrokken kerklocaties vooral visueel te verbeelden en daarvoor informatiemiddelen te realiseren. Naast een algemeen inleidend filmpje over middeleeuwse kerklocaties zijn er filmpjes gemaakt van elke betrokken kerklocatie afzonderlijk. Alle filmpjes zijn op een DVD beschikbaar, maar ook toegankelijk via You Tube (zie https://youtu.be/rLIsfYaaSYY). Ook zijn voor alle locaties oprolbanners gemaakt met informatie over de historie. Middelen die op de Torendag zullen worden ingezet.
Afbeelding: De kerken binnen de Helmondse groep, aangeduid met een H en het gebied van de Heer van Helmond (gearceerd), wat grofweg het gebied aanduidt van de kerken en kerktorens van het Rijk van Dommel en Aa (naar Strijbos 1999).